قدس آنلاین: ماه مبارک رمضان آهسته آهسته دارد به پایان می‌رسد. رمضان کریم می‌رود و البته یادگارهایی برای ما باقی می‌گذارد. یاد شب‌های روشن قدر، روزهای آرام روزه‌داری، لحظات شیرین افطار، مناجات‌های سحری و انس و الفت بیشتری که با قرآن کریم پیدا کرده‌ایم.
بی‌شک، اُنس با قرآن یکی از مهم‌ترین میراث‌های معنوی رمضان کریم برای ماست. میراثی که اثرش اعتلای اخلاق بندگان در دیگر ماه‌ها و روزهای سال است. قرآن، این کتاب هدایت و نسخه شفابخش دردهای انسان، کتاب اخلاق و انسانیت و بندگی است. برای آشنایی با شیوه‌های تربیتی قرآن کریم که ماه رمضان بهترین آغاز آن است و البته آموختن شیوه‌های تربیتی که باید پس از ماه مبارک نیز استمرار یابد با حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر عباسعلی شاملی دکترای «تعلیم و تربیت ارزش‌ها» از دانشگاه مک گیل کانادا و عضو هیئت علمی جامعة المصطفی العالمیه گفت و گو کرده‌ایم.
چیستی اخلاق قرآنی
استاد! برای شروع تعریفی از اخلاق قرآنی داشته باشید...
بهره گیری از الگوی قرآن کریم بویژه در ماه مبارک رمضان هدیه بزرگی است که امیدواریم خداوند نصیب همه ما بکند. قرآن، کتاب آسمانی آخرین پیامبر الهی است و ایشان هم بزرگ‌ترین رسالت خود را تمام کردن و به اوج رساندن مسائل اخلاقی می‌دانند و این فرمایش مشهور پیامبر اکرم(ص) را همه شنیده‌ایم که فرمودند: «إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکَارِمَ الْأَخْلَاقِ»؛ یعنی من مبعوث شدم تا خوبی‌ها و زیبایی‌های اخلاقی را در میان مردم به اتمام برسانم. این واژه «لِأُتمّم» بارِ معنایی دقیقی دارد و آن هم این است که همه انبیا از جمله نبی مکرم اسلام(ص) کارشان کاشت و ایجاد فضائل اخلاقی نیست بلکه کار آن‌ها شکوفا کردن و بسترسازی برای بارور کردن گنجینه‌های ارزش‌ها و فضائل اخلاقی است که توسط خداوند متعال در فطرت همه انسان‌ها نهادینه شده است. به شهادت آیات هفتم و هشتم سوره مبارکه «شمس» که خدای متعال پس از چندین قسم، می‌فرماید: « وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا، فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا»؛ این الهام همان الهام هستی‌شناختی یا بارگذاری بالقوه و فطری ارزش‌هاست. از آن جا که قرار است ما آدمیان مسیر کمال و پایانه شخصیتی خود را با پای اختیار طی کنیم، این کریمه قرآنی هم بارگذاری «فجور» را گفته و هم بارگذاری «تقوا» را تا روشن شود که کمال انسان در بستر حرکت اختیاری و نه اجباری وی رخ می‌دهد.
مکارم اخلاقی چیزی است که امروزه نیز در بحث آموزش و پرورش ارزش‌ها (Values Education) از آن با عنوان‌های or Qualifications Characters (کیفیت‌ها یا شاخص‌های مثبت شخصیت) یاد می‌شود. پس این درونی‌سازی، نهادینه‌سازی و به اوج رساندن مکارم اخلاقی به فرموده پیامبر اکرم(ص) مهم‌ترین رسالت ایشان است و البته خود قرآن کریم هم وقتی می‌خواهد از شخصیت پیامبر اعظم تمجید کند می‌فرماید: «إِنَّکَ لَعَلَی خُلُقٍ عَظِیمٍ»؛ای پیامبر! تو بر بلندای برترین اخلاق الهی راه یافته‌ای یا در کریمه دیگری می‌فرماید: «لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ» یعنی پیامبر اکرم(ص) در بالاترین جایگاه و مرتبت اخلاقی قرار دارد که می‌تواند بهترین الگوی اخلاق مداری برای همه مردم باشد.
با این دو پیش فرض، باید توجه کنیم که ماه رمضان که در برخی از روایات اسلامی از آن به بهار قرآن تعبیر کرده‌اند، ظرفیت ویژه‌ای را برای بهره‌مندی از نورانیت و معارف قرآن در اختیار ما می‌گذارد که در دیگر ماه‌ها به این سطح یا کیفیت نیست.
رمضان بستری برای توشه گیری اخلاقی سالانه
از الگوی تربیتی قرآن کریم برایمان بگویید و اینکه چطور از این میراث ارزشمندِ ماه مبارک رمضان در دیگر ماه‌ها و ایام سال هم بهره ببریم؟
تقاضای من از خوانندگان محترم این است که بیایید در این ماه خدایی در سه آیه از آیات قرآن کریم که درباره تربیت اخلاقی است دقت و تأمل بیشتری داشته باشیم. آیه اول در سوره «جمعه» است که می‌فرماید: « هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَإِنْ کَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلَالٍ مُبِینٍ»؛ دو کریمه دیگر آیه 129 سوره بقره و آیه 164 سوره آل عمران است. بر پایه معارف برآمده از این کریمه‌های قرآنی، الگوی تربیتیِ اخلاقی قرآن سه مرحله‌ای است؛ مرحله اول «یتلو علیهم آیاته» است. تلاوت آیات یعنی دادن نشانه و دادن نشانه برای کسی است که یا به طور کلی راه را گم کرده و یا مسیر خود برای رسیدن به هدف را به روشنی نمی‌شناسد.
انبیا وقتی برای هدایت مردم مبعوث می‌شوند سه کار را باید انجام دهند که خواهش من این است به این بخش از بحث که بسیار مهم است، دقت بیشتری داشته باشیم؛ کارشناسان تعلیم و تربیت، امروزه به این یافته علمی رسیده‌اند که نخستین مرحله در فرایند تربیت، بحث بیدارسازی یا هوشمند کردن یا هوشمندسازی متربیان است. این چیزی است که آقای پائولو فِرِیره از فلاسفه و نظریه‌پردازان بزرگ تعلیم و تربیت که اهل برزیل بود در سال 1995 مطرح کرد. یعنی در اقدام‌های آموزشی و پرورشی پیش از هر کار و اقدام تعلیمی، شما باید فرد را به خودش بیاورید و او را متوجه داشته‌هایش بکنید. ما باید توجه کنیم که موهبت‌های الهی نسبت به ما، سکوی پرش و عامل اوج‌گیری ما به سمت تقوا و مراتب بالای ارزش‌های اخلاقی است. پس این شد مرحله اول یعنی «یتلو علیهم آیاته» که من آن را منطبق با همین بحث بیدارسازی یا هوشیارسازی و به‌خود آوردن، می‌دانم.
آقای پائولو فِرِیره، بیش از 50 جلد کتاب درباره بحث‌های گوناگون تعلیم و تربیت دارد که دو جلدش یعنی « Pedagogy of the oppressed آموزش ستمدیدگان» و «Pedagogy of hope آموزش امید» به فارسی ترجمه شده و در «آموزش ستمدیدگان» مفصل به این بحث پرداخته است که «متوجه‌سازی» هر فرد نسبت به داشته‌هایش یا «conscientization» مهم‌ترین و نخستین گام در تربیت است وگرنه متربی، اصطلاحاً «خودکوک» یا self-regulated نخواهد بود و شما مدام باید دنبالش بدوید تا ببینید آنچه را گفته‌اید، انجام می‌دهد یا نه.
تزکیه یا پیراسته سازی؛ گام دوم تربیت
خوب، می‌رسیم به گام دوم در تربیت...
بله؛ گام دوم می‌شود « وَیُزَکِّیهِمْ» یعنی پیراسته‌سازی یا تزکیه. از نگاه من، تزکیه یعنی کمک به متربیان برای حل نبرد درونی. به شهادت آیه هشتم سوره شمس که عرض کردم، همه ما از وقتی دست چپ و راستمان را می‌شناسیم بر سر یک دو راهی قرار داریم که باید یک طرف را اختیار کنیم؛ فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا یعنی یا فجور یا تقوا را باید انتخاب کنیم. برخی از مفسران همانند علامه شهید سیدمحمد باقر صدر که بنده هم با آن‌ها موافقم معتقدند که «یزکیهم» یعنی حل این نبرد درونی به نفع جبهه تقوا به وسیله «تزکیه».
و گام سوم هم « وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ» یعنی «تعلیم» است که نیازمند دو مرحله قبلی یعنی بیدارسازی و تزکیه است. این سه مرحله نیاز به ساعت‌ها بحث دارد که ان شاءالله مخاطبانِ اهل تحقیق خودشان جزئیات آن را در منابع تفسیری و علمی پیگیری می‌کنند.
به گمان من مهندسی اخلاقی جامعه کنونی ما به همین بسته اخلاق قرآنی نیاز دارد. چون اگر می‌خواهیم از کسی که بهره‌مند از بالاترین مراتب اخلاقی است، پیروی کنیم و بر این التهاب‌ها و تنش‌ها و آسیب‌های اخلاقی و اجتماعی موجود که جامعه ما را دچار به هم ریختگی کرده غلبه کنیم، چاره‌ای نداریم جز اینکه به قرآن و مفاهیم ناب تربیتی آن پناهنده شویم.
شاخص‌های تربیت اخلاقی در قرآن کریم
این بسته اخلاقی قرآنی که توضیح دادید، چه شاخصه‌هایی دارد؟
** برای پاسخ به این پرسشِ شما، از یکی از فرموده‌های پیامبر اکرم(ص) کمک می‌گیرم که می‌فرمایند: «إن لکل دینٍ خُلُقًا، وخُلُقُ الإسلام الحیاءُ». هر دینی برای خودش یک نظام اخلاقی دارد که این نظام اخلاقی حول یک محور مرکزی می‌چرخد و اگر این محور تأمین شود آن نظام اخلاقی، سامان خود را پیدا می‌کند. حالا این نقطه و مرکز ثقل اخلاقی در دین اسلام «حیا» است. حیا هم بر خلاف آنچه مردم می‌پندارند، تنها به معنای شرم و آزرم داشتن نیست بلکه به معنای رسیدن به نقطه‌ای از ایمان و معرفت است که چه در خلوت و چه در جلوت، شما احساس حضور و نظارت ناظر حکیم و علیم را داشته باشید. چه کسی دارای چنین خصوصیتی است؟ کسی که به قول امام راحل، عالم را محضر خدا بداند و در محضر خدا از ارتکاب گناه حیا کند.
تقوامداری گوهر اخلاق قرآنی
و این حیا یا همان احساس نظارت از کجا پیدا می‌شود و به دست می‌آید؟
از یک چیزی که گوهر تربیت قرآنی است یعنی «تقوا». قرآن کریم در سوره مبارکه بقره در فلسفه واجب شدن روزه بر مؤمنان می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ»؛ هدف از روزه‌داری رسیدن به تقواست و در واقع «تقوا» میوه شیرین رمضان است. پس محور مرکزی نظام اخلاقی در اسلام «تقوا»ست.
و چطور می‌توان به این میوه شیرین ماه مبارک رمضان یعنی «تقوا» رسید؟
بله؛ باید در کنار کلیات از جزئیات و راه‌های عملی رسیدن به تقوا هم سخن گفت؛ اول اینکه باید در ماه رمضان که ماه بهاران انس با قرآن است، با قرآن انس بگیریم و از برکت آن برای تمام سال بهره بگیریم. خانواده‌ها باید در این ماه پیوند خود و فرزندانشان با قرآن را مستحکم‌تر کنند. گذشته از تلاوت عمومی قرآن کریم، پیشنهاد من به عنوان یکی از کارشناسان عرصه تعلیم و تربیت این است که در این فرصت رمضانی به سراغ تلاوت و تأمل در سوره مبارکه سی و یکم یعنی سوره لقمان برویم و آن را با هم و در جمع خانواده مطالعه کنیم و تفسیر ساده آن مثلاً تفسیر نمونه را هم با یکدیگر مرور و بحث کنیم. سعی کنیم در این ماه یک بار این سوره را با نگاه کدبرداری و توشه گزینی تربیتی مطالعه کنیم. همچنین نامه سی و یکم نهج‌البلاغه را در جمع خانواده خود بازخوانی کنیم. این نامه وصیت امام علی(ع) به فرزندشان امام حسن مجتبی(ع) است.
برای بحث اخلاق اجتماعی، سیاسی، ملی و بین‌المللی، سوره چهل و نهم یعنی سوره حجرات را مطالعه کنیم و برای مباحث توحیدی و اعتقادی سوره‌های عنکبوت، روم و دخان را مطالعه کنیم که مطالعه آن جزء اعمال شب‌های قدر است.
بازشناسی مفهوم قرآنی تقوا
در پایان درباره مفهوم تقوا هم که فرمودید میوه شیرین رمضان است توضیحی بفرمایید.
بله؛ بر خلاف آنچه مردم فکر می‌کنند معنی «خداترسی» برای تقوا یک معنی کامل و درستی نیست. به نظر من معنی دقیق تقوا، خودمهاری خدامحور است که من آن را به انگلیسی ترجمه می‌کنم به
«God-Centered Self-control»
انسان شناسان و کارشناسان روان شناسی شخصیت می‌گویند ما دو گونه خودکنترلی داریم؛ یکی خودکنترلی ریاضتی سکولار است که خدامحور نیست و مثلاً مرتاض‌های هندی انجام می‌دهند و آثار ظاهری مهمی هم در آزاد شدن قدرت و انرژی روانی آدمی دارد. در اسلام این خودکنترلی مورد تأیید نیست چون خدامحور نیست و بر اساس هوای نفس است. تقوا یعنی رسیدن به نقطه خودمهاری خدامحور و کسی در زندگی‌اش کامیاب می‌شود که بتواند نفس خودش را تحت کنترل دربیاورد و معیار این کنترل هم خداوند و خواست و فرمان خدای متعال است یعنی این کنترل باید برای خدا باشد.
در این مسیر قرآن بهترین یار و یاور ماست و بخصوص با ذخیره انرژی معنوی در ماه مبارک رمضان می‌توانیم از این ذخیره با همراهی قرآن کریم در ایام دیگر سال هم استفاده کنیم و ان‌شاءالله در هر رمضان نسبت به رمضان سال قبل در نقطه معرفتی و کرداری بالاتری قرار بگیریم.
نظر شما